Opowieść o "złotym guziku"

Do Marii Pawlikowskiej

O, staroświecka młoda pani z Krakowa!

Strzeż się! Biskup pieni się i krzyczy: horrendum!

Na łąkę wychodzisz nocą po kwitnące słowa,

Tajne czynisz praktyki, aby pachniały ambrą i lawendą.

Czy to prawda, że warzysz wrotycz i nasięźrzał

W księżycowej, źródłosłowej wodzie?

Już w to pono synod krakowski wejrzał

I wieść gruchnęła w narodzie.

W fiołkowych olejkach i w różanych

Warzysz słowa-hiacynty i słowa-akacje,

W jakim to grimoirze, w jakich księgach zakazanych

Wyczytałaś owe inkantacje?

Co tak szepczesz słodko w wierszach kolorowych,

Że się lud bogobojny wzdryga?

Ach, na stos cię weźmie mistrz ogniowy,

Quia es venefica et striga!

Ćmy czartowskie, powiernice twoje,

Znoszą miód, kwiatom wyczarowany,

A potem barwią się, szumią, pachną trujące miłosne napoje

W wierszach, jak w retortach szklanych.

JULIAN TUWIM

Dzisiaj o roślinie, którą nie wszyscy zapewne darzą sympatią. Ta żółta, jaskrawa roślina, z charakterystycznymi, drobnymi kulkowymi kwiatkami, kojarzy się nam głównie z nieprzyjaznym chwastem, który rośnie wszędzie tam, gdzie nie chcemy. Możliwe... Ostatnio chciałam zerwać ten chwast na moich "polach", aby dodać go do tradycyjnego sierpniowego bukietu. Niestety już go tam nie było. Wydawało się mi, że ten pospolity gatunek przydrożnej rośliny można spotkać na terenie całego kraju. Jednak już w zeszłym roku były tylko jego małe kępki. Nie ukrywam, że jego brak mnie nie zaskoczył, ale mimo wszystko rozczarował. Cóż rozwijająca się i rozbudowująca się cywilizacja...

Kiedyś roślina ta powszechnie rosła na miedzach, pastwiskach, brzegach lasów....  Teraz, jak sama się przekonałam, występuje coraz rzadziej. Szkoda, bo ma też swój urok.

Dzisiaj opowieść o wrotyczu.  

Wrotycz zwyczajny należy do rodziny astrowatych, podobnie jak znane wszystkim chryzantemy czy dalie. Występuje w całej Europie i na obszarach Azji o umiarkowanym klimacie. Rozprzestrzeniony został na obu kontynentach amerykańskich oraz w południowej i wschodniej Australii.

Nazwa wrotycz prawdopodobnie pochodzi od czasownika „wrócić”. Dawniej bowiem wierzono, że roślina zapewnia szczęśliwy powrót, że przywraca młodość i zdrowie, a także że ma moc przywracania utraconej miłości. 

Wyczytałam także, że etymologia polskiej nazwy wrotyczu nawiązuje do "wrót". Wrota z jednej strony mogą być zaproszeniem, a z drugiej również ostrzeżeniem, które jest związane zapewne z zawartością tujonu w roślinie. 

Suwalska gwarowa nazwa wrotyczu "czyżma" jest zapożyczeniem z języka litewskiego, gdzie "čižmà" oznacza rodzaj buta używanego w dawnych czasach.

Można też spotkać inne ciekawe nazwy: babska chryzantema, fałszywy rumianek, wrotyczka, nawrotycz, uwrotycz, przywrotenie, złoty guzik, żółty krwawnik, wrotycz swojski, piżmo. Nazwy te wynikają zapewne z cech charakterystycznych oraz zastosowań rośliny w tradycji ludowej. Jedne z nich odnoszą się do kształtu i koloru jego kwiatów, liści. Inne nazwy mogą nawiązywać do jego właściwości leczniczych lub magicznych zastosowań. 

Wrotycz był znany już w starożytności. Rzymianie używali go do konserwacji ciała zmarłych. Dzięki swoim właściwościom antyseptycznym spowalniał bowiem proces rozkładu, co pozwalało na dłuższe przechowywanie zwłok przed pochówkiem.

W starożytności i średniowieczu wykorzystywano wrotycz  w ziołolecznictwie, choć z ostrożnością, bo nadmiar mógł być toksyczny. Uważano, że pomaga w leczeniu różnych dolegliwości. Stosowano go m.in. jako środek przeciwrobaczy, przeciwgorączkowy, przeciwzapalny, a także do leczenia problemów skórnych, trawiennych, bólu głowy, histerii... 

Szczególnie podawano odwar z wrotyczu, który był poświęcony w dniu Matki Boskiej Zielnej. Wierzono też, że nie tylko chroni przed chorobami i ma moc odstraszania złych duchów. Dlatego, gdy ludzie bardziej wierzyli w magię i moc natury, wrotycz był wykorzystywany przy przygotowywaniu amuletów. Jego obecność w domu miała chronić przed ciemnymi mocami. Zwłaszcza dym z jego palenia je  odstraszał. Liście wrotyczu służyły do okadzania dzieci, powodując że stawały się one wesołe i odporne na choroby.

Wrotyczem wyścielano psie budy, obory, aby zapewnić zwierzętom ochronę przed robakami. 

Poświęconym w dniu Matki Boskiej Zielnej wrotyczem okadzano też zwierzęta. Okadzone krowy miały lepszą dojność...  

Wrotycz często wplatano w wianki oraz bukiety weselne. Miało to zapewnić płodność i zdrowie nowożeńcom.

W średniowiecznej Anglii  był często dodawany do potraw, aby oczyścił organizm. Do XVII wieku pieczono tradycyjne ciasteczka z liśćmi wrotyczu. Zazwyczaj jednak konsumowano liście wrotyczu na wiosnę, kiedy ich smak nie był zbyt gorzki. Dodawano je do jajecznic, omletów czy serów, a młode pączki tego gatunku używano jako przyprawę. 

W czasach elżbietańskich wrotycz dodawano do potraw wielkanocnych, jako symbol nowego życia i zmartwychwstania. Z powodu jego gorzkiego smaku, potrawy z wrotyczem symbolizowały cierpienie Chrystusa.

wrotycz

ko­ły­sze na po­bo­czu swoje małe słoń­ca

głów­ki wpa­trzo­ne w niebo cisza nie ist­nie­je

nawet wie­czór zo­sta­wia szumy na ło­dy­dze

które łap­czy­wie liżą dwa głod­ne ska­ku­ny

wy­mę­czo­ne ła­pa­niem two­ich dzi­kich wspo­mnień

roz­pię­te pa­ra­so­le roz­wie­szo­ne na noc

ru­dzie­ją i czer­nie­ją to znak że już je­sień

i pach­nie ter­pen­ty­ną szkol­nych ko­ry­ta­rzy

jak wtedy gdyś nie­pew­nie prze­kra­czał z tor­ni­strem

gra­ni­cę swego kraju nigdy tam nie wró­cisz

chyba że jed­nak znaj­dziesz w sta­rej książ­ce dziad­ka

liść wro­ty­czu za­klę­ty jesz­cze nie­skru­sza­ły

i tym klu­czem otwo­rzysz wa­liz­kę ze stry­chu

w któ­rej wciąż szep­czą świersz­cze drze­mią wo­jow­ni­cy

go­to­wi z tobą ru­szyć jeśli czas i pora

znalezione w Internecie

Aromatyczne liście wrotyczu wkładano też pomiędzy karty modlitewników protestanckich, by ich zapach chronił przed uśnięciem podczas nużących kazań. Dlatego nazywany jest także „nieśpiochem”.

Pierwsze wzmianki o wrotyczu, jako roślinie leczniczej, można znaleźć w pismach greckiego lekarza Dioskuridesa z I wieku n.e. Opisał on wrotycz jako środek przeciwgorączkowy, co dało mu ponoć przydomek "średniowiecznej aspiryny". 

Obecnie, roślina ze względu na swój  zapach przypominający zapach służy do odstraszania moli, mrówek, kleszczy i komarów. Preparat z suszonego wrotyczu stosowany jest też do opryskiwania drzew w celu zniszczenia szkodników. W pszczelarstwie jest używany do zwalczania pasożytów i innych szkodników w ulu, działając jako naturalny środek odstraszający i owadobójczy. 

Jak widać wrotycz, choć wydaje się zwykłym chwastem, skrywa w sobie wiele właściwości...

 Ale...

Szukając informacji znalazłam, że Unia Europejska zaleciła stosowanie wrotyczu jedynie zewnętrzne. Odradza jego stosowanie wewnętrznie. Jak pisałam wrotycz zawiera bowiem tujon.

Gdzie indziej było napisane, że nie istnieje zakaz zbierania i domowego używania wrotyczu. Właściwe nie ma też formalnego zakazu sprzedaży produktów z wrotyczem pod warunkiem, że jest to odpowiedni rodzaj rośliny. 

Jednak wrotycz pomimo kontrowersji związanych z bezpieczeństwem, nadal znajduje zastosowanie w różnych dziedzinach życia, głównie w formie zewnętrznej.

Czy słusznie zrobiła UE?  Zapewne tak. Jak jednak powiedział Paracelsus:  Cóż jest trucizną? Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną. Tylko dawka czyni, że dana substancja jest trucizną

Wrotycz pospolity

Na krótkich kłączach

rozrasta się w duże kępy

na miedzach przy drogach,

o zapachu kamfory.

W pokłonie dla słońca

płaskimi koszyczkami

wkupuje się złotem Saturna,

jako ziele dla ludzi.

Od światła Vegi się uchyla

tak samo od owoców miłości

przychylny dla motyla,

bo tylko jemu śle wonności.

Aleksandra Baltissen