Moje ulubione...

Kartofle

Czujesz? Ogniskiem pachną te pogańskie lata,
Gdy iskrami trzaskały żagwie jałowcowe

I dym wełnistym kłębem za wiatrem ulatał,

I marszczyły się z żaru kartofle surowe.

Gdy zrudziałą gałęzią, iglastą i suchą,

Huknąć stos w łeb płomienny - jakbyś w ogień cisnął

Worek żywych chrabąszczy! Takim sykiem prysnął,

Taką paniczną chmarą iskromiotu buchał.

I nigdy tak kartofel podany do stołu

Nie nęcił, jak ten właśnie, z przyswędem i węglem,

Łapczywie wytrącony patykiem-pocięglem

Z siwej, gorącej mąki leśnego popiołu.

Z dłoni go w dłoń przerzucać! dmuchać, bo gorący!

Parzy obłuskiwaną spieczoną łupiną!

Tknąć w sól z papierka! wchłonąć w usta chuchające,

Żeby się na skaczącym języku rozpłynął!

Łódkami się przez siwą Pilicę wracało,

Z prądem, wiatrem, pod wieczór, pod zorzę wiśniową,

W milczeniu, zamyśleniu, z gorejącą głową.

Tak się ogień, popioły i smutek poznało.

Julian Tuwim

Ziemniak, kartofel, pyra, grula, swapka, rzepa, kompera, barabola, grula, bulwa, czy .... ?

Jest to chyba najpopularniejsze i posiadające najwięcej gwarowych określeń warzywo.

W zależności z jakiej części Polski pochodzimy, używamy rożnych określeń. Poznaniacy oczywiście jadają pyry, na południu Polski grule, a kartofla jedzą Mazowszanie lub Podhalanie...  Jednak chyba teraz najpopularniejszy jest ziemniak.  

Zastanawiam się jednak dlaczego dopiero dzisiaj piszę o nim. Przecież go uwielbiam i na pewno zabrałabym go na bezludną wyspę gdybym mogła zabrać trzy produkty... A nawet jeśli mój wybór miałby dotyczyć dwóch i chyba nawet jednego produktu. Nie da się ukryć, jestem taką poznańską pyrką, chociaż nie całkiem z Poznania.  Wakacje spędzałam jednak niedaleko.

KARTOFLE Z OGNISKA

Przeleciała przez ulice

ruda jesień na motyce,

zawołała, że już czas:

na kartofle prosi nas.

Kartofle z ogniska, kartofle gorące,

kartofle najlepsze ze wszystkich pod

słońcem.

No komu tam jeszcze, no komu tam, komu,

bo lepszych na pewno nie dadzą ci w domu!

Strach na wróble przykuśtykał,

muzykuje na patykach.

Poczęstujmy go raz-dwa

za to, że tak pięknie gra.

Kartofle z ogniska…

Ruda jesień z boku zerka,

wiatr wysypał sól z papierka.

Nie ma soli, no to nie,

niesolone też się zje.

Kartofle z ogniska…

Wanda Chotomska

Historia ziemniaka zaczyna się w Peru. Ponad 6000 lat temu Indianie Inka uprawiali ziemniaki. Odporny na surowy, zimny klimat i mało żyzną glebę ziemniak, szybko stał się podstawowym produktem spożywczym w państwie Inków. Dzięki ziemniakowi Indianie mogli przetrwać. Uprawiali oni ok. 250 różnych odmian ziemniaków.

Do Europy ziemniaki przywędrowały wraz z hiszpańskimi konkwistadorami w XVI wieku. Jednak trafiły do nas przypadkiem, gdyż poszukiwano wtedy głównie złota, a ziemniak był tylko ciekawostką, traktowaną raczej jako roślina ozdobna. Zyskał nawet miano „diabelskiego jabłka” bo uważano, że jest trujący. I poniekąd była w tym racja. Ponieważ cały nadziemny pęd jest trujący, gdyż zawiera solaninę powodującą poważne zatrucia pokarmowe. Jedynie bulwy nie zawierają solaniny. Jednakże gdy ich skórka zzielenieje również mogą stać się trujące. Duże stężenie solaniny występuje również w kiełkach i oczkach, z których kiełki wyrastają.

W 1588 roku Wielka Armada płynęła do Anglii. Część rozbitych przez sztormy statków, zadryfowała do irlandzkich wybrzeży. Tam ludzie zabrali z wraków wszystko co się dało. W tym także ziemniaki. Nie wiedzieli co z nimi zrobić i wrzucili je do ognia jako niezdatne do niczego. Zapach pieczonych ziemniaków był tak zachęcający, że ludzie zainteresowali się tą roślina.

W Polsce ziemniaki pojawiły się za sprawą Jana III Sobieskiego, który sprezentował swojej ukochanej Marysieńce bulwy z cesarskich ogrodów. W Wilanowie przyjęte zostały tak jak wszędzie – chłodno i nieufnie. Uprawę ziemniaka rozpoczął w Warszawie, w ogrodzie na Nowolipkach ogrodnik Łuba. Były one dostarczane na dwór królewski i dwory magnaterii w czasach panowania Augusta II, przez co bardzo długo były one traktowane jako kosztowny przysmak. Pod koniec XVIII wieku zaczęto wyrabiać z ziemniaków skrobię oraz alkohol. W związku z tym oczywiście powierzchnia upraw w Polsce stale się powiększała.

Jednak ziemniak uważany jest za roślinę, która uratowała miliony ludzi na świecie przed głodem.

Kartoflisko

Pod niebem, co jesiennym siąpi kapuśniakiem,

Na sejm zlatują wrony w żałobnym zespole

I z krzykiem krążą nisko nad kobiet orszakiem,

Rozpinając swych skrzydeł czarne parasole.

A robotnice w twardym, cierpliwym mozole,

Okryte - każda innym - barwistym wełniakiem,

Dziobią pilnie motyką ziemniaczane pole,

W miękkiej ziemi stopami zaparte okrakiem.

Pośród mgły i szarugi, przemokłe do nitki,

Grudy grzęd rozgarniają schylone najmitki

I spod zeschłych badyli i płytkich korzeni

Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki,

I rzucają je w wiadro lub ceber głęboki,

Co głucho grzmią jak bębny na odmarsz jesieni.

Leopold Staff

Ziemniaczany kalendarz, czyli pory sadzenia i zbiorów, wiązał się z kalendarzem liturgicznym i wieloma obrzędami.

Ziemniaki za dojrzałe i gotowe do zebrania uznawano wówczas, gdy po potarciu nie schodziła już z nich skóra. Czas ten przypadał przed dniem św. Michała Archanioła (29 września), więc w niektórych regionach nazywano go „świętomichalskim”.

Natomiast sadzono je w „święto zieleni”, czyli 1 maja, który jest dniem świętego Filipa. Stare ludowe przysłowie mówiło, że „Na Filipa apostoła kartofel do ziemi woła”. Z kolei 23 września, czyli dzień świętej Tekli, rozpoczynał okres rozpalania na polach ognisk i pieczenia w nich pierwszych zebranych ziemniaków. Wołano wówczas „Na świętej Tekli ziemniaki będziemy piekli”.

Rymowanka o kartoflu

pamiętasz te zapachy z dzieciństwa

na polu pustym pieczone kartofle

w pocie czoła naci widłami wytrząchiwanie

kopczyków szeregiem stojących formowanie

a gdy praca była skończona

nać wytrząchnięta w kupki ułożona

zapałki w dziecinne ręce się brało

od kupki do kupki się biegało podpalało

październikowe słońce za las się kryło

niebo zimne czerwienią krwawiło

ogniska jak wulkan dymy wyrzucały

w ich popiołach ziemniaki się opiekały

kijami upieczone bulwy dziatwa zgłodniała

z popiołów ognisk z radością wyciągała

przerzucała z ręki do ręki kartofel upieczony

z łupiny obierała dmuchała solą posypywała

a jak smakował rzecz wprost nieopisana

nęcił swym swędem na wpół zwęglonym

wiatr aromat jego lekko zdmuchiwał

a on w jesienne chmury z dymem ulatywał

nie smakuje dziś tak podany do stołu

choć może to być nawet kartofel pieczony

nie ma on w sobie tej dawnej nuty

dziecinnych bajkowych radości szalonych

znalezione w Internecie

Ziemniak, kartofel, pyra, grula, swapka, rzepa, kompera, barabola, grula, bulwa, czy .... ?

Takim chyba najpopularniejszym sporem jest pytanie ziemniak czy kartofel. 

Ciekawie porusza ten temat profesor Jan Miodek.

Kartofel jest obcy (niemiecki) i stylistycznie gorszy. Natomiast ziemniak jest  nasz, swojski i bardziej elegancki

Co prawda kartofel przyszedł do nas z języka niemieckiego, ale rzeczywiście pochodzi od włoskiej formy tartufo znaczącej tyle, co "trufla".

Jednak w powszechnym języku słownikach jest tylko kartoflanka, a nie ma "ziemniaczanki".  Ja takie kartoflanki doskonale dobrze pamiętam. Jest także "kartoflisko".

Profesor Miodek pisze też, że w literaturze jednak przewagę ma kartofel.

I to by było dzisiaj na tyle. Kiedyś jeszcze wrócę do kartofla, ziemniaka, pyrki.... Bez której nie wyobrażam sobie życia. Ale przecież każdy z nas ma taki najbardziej ulubiony produkt (nie mam na myśli czegoś już przetworzonego), który zabrałby na bezludną wyspę.